GRAMATYKA

Poniżej przedstawiamy Państwu gramatykę języka pruskiego opracowaną przez Nērtiksa. Wierzymy, iż przyda się ona Państwu w lepszym zrozumieniu języka, jak i jego nauce.

1. Odmiana czasownika

1.1. Czas teraźniejszy

– szukamy odmiany pod numerem w <> przy czasowniku w słowniku i znajdujemy odpowiednią odmianę na początku słownika pod tym numerem. Wybieramy słowo oznaczone jako ps.
Jeżeli stoi tam kilka ponumerowanych słów (czasowniki tematyczne) to oznaczają one kolejno:
słowo bez numeru – 3 osobę (we wszystkich językach bałtyckich trzecia osoba liczby pojedynczej i mnogiej jest zawsze taka sama)

1 – 1 os lp
2 – 2 os lp
6 – 1 os lm
7 – 2 os lm

na przykład – czasownik būtwei (być), odmiana <115>:

As asma – ja jestem
Tū assei – ty jesteś
Tāns ast – on jest
Mes asmai – my jesteśmy
Jūs astei – wy jesteście
Tennei ast – oni są

Jest to zawsze 3 osoba (we wszystkich językach bałtyckich trzecia osoba liczby pojedynczej i mnogiej jest zawsze taka sama)

Jeżeli przy ps stoi tyko jedno słowo (czasowniki atematyczne), to jest to jednocześnie 1 os lp, 2 os lp, 3 os lp, 3 os lm. 1 os lm tworzymy dodając do tego słowa końcówkę -mai, a 2 os lm dodając końcówkę -tei.

Na przykład – czasownik dirītwei (patrzeć) – odmiana <134>

As dirēi – ja patrzę
Tū dirēi – ty patrzysz
Tāns dirēi – on patrzy
Mes dirēimai – my patrzymy
Jūs dirēitei – wy patrzycie
Tennei dirēi – oni patrzą

1.2 Czas przeszły

– szukamy odmiany pod numerem w <> przy czasowniku w słowniku i znajdujemy odpowiednią odmianę na początku słownika pod tym numerem. Wybieramy słowo oznaczone jako pt. Jest to jednocześnie 1 os lp, 2 os lp, 3 os lp, 3 os lm. 1 os lm tworzymy dodając do tego słowa końcówkę -mai, a 2 os lm dodając końcówkę -tei.

Na przykład czasownik perēitwei (przyjść) – odmiana <116>

As pergūbi – ja przyszedłem
Tū pergūbi – ty przyszedłeś
Tāns pergūbi – on przyszedł
Mes pergūbimai – my przyszliśmy
Jūs pergūbitei – wy przyszliście
Tennei pergūbi – oni przyszli

UWAGA: formy czasu przeszłego są często identyczne jak formy czasu teraźniejszego, co może prowadzić do nieporozumień. Dowodzi to częściowo, że był to czas rzadko używany, zamiast niego używano czasu „present perfect” (patrz dalej). Podobnie w niemieckim istnieje czas Prateritum, ale używa się głownie Perfektu.

1.3 Imiesłów czynny czasu przeszłego (pc pt ac)

– jeden z trzech rodzajów przymiotnika, który można utworzyć od czasownika. Tworzymy go (od podstawy czasu przyszłego) zamieniając końcówkę bezokolicznika (-twei, -tun) na końcówkę:

– wuns, gdy temat czasownika (bezokolicznik bez końcówki) kończy się samogłoską. Np
būtwei – būwuns (bywszy)

– uns, gdy temat kończy się spółgłoską np. īmtun – immuns (trzymawszy).

Jeżeli tą spółgłoską jest s, to może przechodzić ona na d, np. sīstwei – sīduns (siedziawszy ;)).
 

Musimy sprawdzić, czy to s występuje w temacie, czy na s przeszło d z tematu, np:

prestun – prestuns , ponieważ as presta
westun – wedduns , ponieważ as wedda

Wyjątki – np. ēitwei -> gūbuns (szedłszy)

Imiesłów czynny odmienia się według odmiany numer <68>.

1.3 Czas przyszły

– używamy czasownika posiłkowego wīrstwei w odpowiedniej osobie i imiesłowu czynnego w odpowiednim rodzaju (!) Na przykład:

Mes wīrstmai gūbusis – my będziemy szli, ale 
Mes wīrstmai gūbušas – my będziemy szły

Mężczyzna powie: As wīrst būwuns (ja będę) , ale kobieta: As wīrst būwusi (ja będę).

1.5 Czas „present perfect”

– opisywanie teraźniejszości poprzez przeszłość. Używamy czasownika posiłkowego wīrstwei w odpowiedniej osobie i imiesłowu czynnego w odpowiednim rodzaju (!) Na przykład:

As asma jāu segīwuns stan – już to zrobiłem (zrobić + Akk)
Jāu as asma pergūbusi – już przyszłam

W tym czasie często opuszcza się czasownik posiłkowy i mówi się:

As jāu segīwuns stan – już to zrobiłem (zrobić + Akk)
Jāu as pergūbusi – już przyszłam

1.6 Czas „past perfect”

Konstrukcja taka sama jak czasu „present perfect”, ale czasownik posiłkowy występuje w czasie przeszłym. Pełni on funkcję czasu zaprzeszłego w mowie zależnej, podkreśla też dokonaność. W tym czasie nie należy opuszczać czasownika posiłkowego, by nie mylić go z „present perfect”. Przykład:

Bītai as jāu bēi tenginnuns pēismen – Wczoraj już wysłałem list (w sensie że wczoraj już był wysłany)

1.7 Imiesłów czynny czasu teraźniejszego

Imiesłów czynny czasu teraźniejszego (pc ps ac) tworzymy zmieniając końcówkę 3 osoby czasu teraźniejszego na odpowiednią końcówkę:

-ēi, -ēja, -īja, -ei, -ja, -ijja -> -īnts, np. dirītwei -> dirēi -> dirīnts (patrzący)
-i, -ija -> ints np. zentlitun -> zentli -> zentlints (znaczący)
-ai, -aja, -a, -ā -> -ānts np. waīstun -> waīda -> waidānts (wiedzący)

Odmiany nietypowe:
 

buutwei->sēnts (będący), ēitwei->ēnts (idący)
 

Imiesłów ten odmienia się jak <29>

1.8 Strona bierna

Imiesłów strony biernej (pc pt pa) tworzymy zmieniając końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -ts (odmiana <69>). Na przykład:

segītun(robić) -> segīts(robiony/zrobiony)
īmtun(wziąć,brać) -> īmts(wzięty/brany)

Przykładowa strona bierna:

Lūgis ast jāu segīts. – Ciasto jest już zrobione.
Kaūlai pastāi šaūtai. – Kości zostały rzucone.

1.9 Tryb rozkazujący

1.9.1 Drugą osobę liczby pojedynczej tworzymy dodając do 3 osoby czasu teraźniejszego końcówkę:

-ais – gdy ps kończy się spółgłoską, np. wīrstwei -> wīrst -> wīrstais (stań się!)
-is – gdy ps kończy się samogłoską inną niż i, np. pūtun -> pūja -> pūjais (pij!)
-s – gdy ps kończy się na i, np. tulkautun -> tulkaui -> tulkauis

Jeżeli ps kończy się na i, które jest poprzedzone spółgłoską, wtedy zamieniamy i na -eis, np. pazentlitun -> pazenlti -> pazentleis (zaznaczyć)
 

Odmiana nietypowa: ēitwei -> ēis (idź)

1.9.2 By utworzyć drugą osobę liczby mnogiej, zamieniamy końcówkę -s dla liczby pojedynczej na końcówkę -ti, np.:

wīrstaiti (stańcie się!) pūjaiti (pijcie!) tulkauiti (tłumaczcie) ēiti (idźcie)

1.9.3 Trzecią osobę obu liczb tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -sei.

Na przykład:

īmsei – niech trzyma (trzymają), niech weźmie (wezmą), niech bierze (biorą)
etwinūsei – niech wybaczy (wybaczą)
segīsei – niech robi (robią)

1.9.4 Pierwszą osobę liczby mnogiej tworzymy zamieniając końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -seimai.

Na przykład:

īmseimai – trzymajmy, weźmy, bierzmy
etwinūseimai – wybaczmy
segīseimai – róbmy

1.10 Tryb przypuszczający

Zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -lai. Pierwszą osobę liczby mnogiej uzupełniamy jeszcze o -mai, a drugą osobę liczby mnogiej o -ti. Na przykład:

As segīlai – zrobiłbym
Tū segīlai – zrobiłbyś
Tāns segīlai – on zrobiłby
Mes segīlaimai – my zrobilibyśmy
Jūs segīlaimai – wy zrobilibyście
Tennei segīlaimai – oni zrobiliby

Użycie: Oprócz zwykłego trybu przypuszczającego w zdaniach:

As madli, kāi tū segīlai stan – Proszę, abyś to zrobił.

1.11 Tworzenie rzeczowników od czasowników – wykonawcy czynności

By otrzymać nazwę wykonawcy czynności, zamieniamy końcówkę bezokolicznika -twei, -tun na końcówkę -tajs, np.:

skaitātwei (czytać) -> skaitātajs (czytelnik)
kūnstwei (opiekować się) -> kūnstajs (opiekun)
tērpautun (używać) -> tērpautajs (użytkownik)

2. Odmiana rzeczownika – użycie przypadków

2.1 Mianownik (Noominatiws)

– podmiot zdania występuje zawsze w mianowniku.

2.2 Dopełniacz (Genitiws)

– kogo, czego. Słowo w dopełniaczu stoi przed słowem, które opisuje, np.:

Wūras anzānas saknis – korzeń starego dębu (Wūras – dopełniacz, opisuje dąb)
Wurā anzānas saknis – stary korzeń dębu (saknis – rodzaj żeński, stąd wurā – opisuje korzeń)

Końcówka dopełniacza liczby mnogiej jest taka sama jak biernika liczby pojedynczej, więc żeby uniknąć niejednoznaczności przed dopełniaczem liczby mnogiej używamy słówka „stēisan” – tych. W takiej konstrukcji dopełniacz stoi za słowem określającym, np.:

Saknis stēisan wūran anzānan – korzenie starych dębów
Wūras saknis stēisan anzānan – stare korzenie dębów

Dopełniacza używają również przysłówki tūlin – dużo, līkutan – mało, np.:

Stēisan garrin tūlin – dużo drzew
Stēisan penningan līkutan – mało pieniędzy

Uwaga: W zależności od kontekstu, zamiast słowa „stēisan” – tych, można użyć innych zaimków czy przymiotników, dla których dopełniacz liczby mnogiej różni się od biernika liczby pojedynczej, np. „wisēisan” – wszystkich, „kitēisan” – innych

2.3 Celownik (Datiws)

a) Występuje tam, gdzie może odpowiedzieć na pytanie komu, czemu, np.:

As tenginna pēismen tebbei – wysłałem tobie list

b) łączy się np. z przyimkiem ezze (w znaczeniu od), np.:

Tenā pagāuwusi stan ezze tebbei – dostała to od ciebie

c) Opisuje miejsce w sytuacji statycznej (podobnie jak w niemieckim), np.:

As wīrst būwuns ēn buttu – będę w domu

2.4 Biernik (Akkuzatiws)

a) gdzie może odpowiedzieć na pytanie kogo, co, np.:

As peisāwuns pēismen – napisałem list

b) łączy się z przyimkami sēn (z, w sensie mit, with), prēi (przy, u), pēr (za, dla), ezze (w sensie o) np.:

sēn ten – z tobą
prēi sunin – dla psa
pēr mērgan – u dziewczyny
ezze men – o mnie

c) Opisuje miejsce w sytuacji dynamicznej (podobnie jak w niemieckim) np.:

As wīrst gūbuns ēr buttan – pójdę do domu
(Co oznacza że dojdę do progu. Jeżeli mamy na myśli wejście do domu, musimy powiedzieć ēn buttan – dosł. pójdę w dom)
As immuns stan iz tinklin – wziąłem to z sieci

2.5 Wołacz (Wookatiws)

Forma archaiczna, nie używana w języku literackim, ale ze względu na swą poetyckość warta pamiętania:

<32> wīrs – wīre!
<35> mīstan – mīste!
<39> rikīs – rikī!
<41> anguris – anguri!
<43> sūns – sūnu!
<44> pannu – pannu!
<46> spigsnā – spigsnā!
<52> bitti – bitti!
<57> dānts – dānti!
<60> aks – akki!
<62> emmens – emmen!
<63> sīmen – sīmen!
<66> mūti – mūti!

2.6 Casus Generalis

Jeżeli w opisie miejsca w sytuacji dynamicznej rzeczownik występuje w liczbie mnogiej i jest opisywany przymiotnikiem, wtedy nie idą oba (rzeczownik i przymiotnik) w celowniku, ale przymiotnik idzie w celowniku, a rzeczownik w bierniku, np.:

Ēn prūsiskamans meddins – w pruskich lasach (nie: ēn prūsiskamans meddinamans)

3. Przymiotniki

Przymiotnik w zdaniu odmieniamy tak samo jak rzeczownik który on opisuje – ta sama liczba i przypadek. Pamiętać trzeba, by miał odpowiedni rodzaj. Rodzaj rzeczownika określa literka za numerem jego odmiany na początku. Odmiany przymiotników przez rodzaje liczby i przypadki opisują odmiany <25> – <31>.

3.1 Stopniowanie przymiotników

Przymiotniki w stopniu wyższym:

<25>, <26> ilgs -> ilgaisis (dłuższy)
<27>, weselīngis -> weselīngaisis (weselszy)

Przymiotnik w stopniu wyższym odmienia się wg odmiany <28> Stopień najwyższy tworzymy dodając do stopnia wyższego na początku przedrostek uka- (naj-).

3.2 Tworzenie przymiotników od rzeczowników

Przymiotnik od rzeczownika tworzymy dodając końcówkę -iskas, np.:

streīpstus (członek) -> streīpstiskas (członkowski)
berzi (brzoza) -> berziskas (brzozowy)
amzin (naród) -> amziniskas (narodowy)
azzaran (jezioro) -> azzariskas (jeziorny)

3.3 Tworzenie rzeczowników od przymiotników (nazwy cech)

Nazwę cechy tworzymy przy pomocy końcówki -sku, np.:

streīpstiskas (członkowski) -> streīpstisku (członkostwo)
amziniskas (narodowy) -> amzinisku (narodowość)
wūrs (stary) -> wūrisku (starość)

4. Przysłówki

Przysłówki opisują czasownik – odpowiadają na pytanie „jak?”. Z wyjątkiem pewnych nieregularności, które są opisane w słowniku, przysłówek tworzymy z przymiotnika zamieniając jego końcówkę -s, -as, -us na końcówkę przysłówka -ai. Na przykład:

labs -> labbai (dobrze)
dīws -> dīwai (szybko)
brendus -> brendai (ciężko/trudno)

i przykład nieregularności:

debīks -> tūlin (dużo)

4.1 Stopniowanie przysłówków

Stopień wyższy tworzymy dodając do przysłówka -s. Stopień najwyższy tworzymy dodając jeszcze na początku przedrostek uka- (naj-). Na przykład:

spārtai -> spārtais -> ukaspārtais (bardzo, bardziej, najbardziej / mocno, mocniej, najmocniej)
brendai -> brendais -> ukabrendais (ciężko, ciężej, najciężej / trudno, trudniej, najtrudniej)

i przykład stopniowania nieregularnego:

tūlin -> tūls -> ukatūls (dużo, więcej, najwięcej)

UWAGA: spārtai -> spārtais -> ukaspārtais można użyć do stopniowania przymiotników (lepszy = bardziej dobry)

5. Liczebniki

W pruskim, podobnie jak w niemieckim, liczebnik działa jak przymiotnik opisujący rzeczownik Nie ma takiego zjawiska jak w języku polskim dla liczb powyżej czterech. Na przykład:

dwāi berzis – dwie brzozy
trijjan appin lindā – dolina trzech rzek
ēn ketwerimans azzarans – w czterech jeziorach
pra pēnkerins jūrins – przez pięć mórz

Liczebniki porządkowe działają jak zwykłe przymiotniki.

Ułamki tworzy się z połączenia liczebnika i liczebnika porządkowego, jak w polskim. Używają one dopełniacza. np.:

aīnan be dwaai tīrtas stesse lāitin – jedna i dwie trzecie kiełbasy
As īduns aīnan be dwajjans tīrtans stesse lāitin – zjadłem jedną i dwie trzecie kiełbasy

Sta ast wissan, tūls wīlais (to wszystko, więcej później)

opracował: Nērtiks